Teal Swan Transcripts 486
Sự thật đáng ngạc nhiên: Khái quát hóa,
khuôn mẫu và tính độc đáo
23-05-2020
Trong bối cảnh
chủ đề hôm nay, “khái quát hóa” là một quá trình tư duy, trong đó ta nhận ra những
đặc điểm chung giữa các cá nhân trong cùng một nhóm, rồi hình thành một khái niệm
tổng quát để đưa ra nhận định chung về các cá nhân thuộc nhóm đó. “Khuôn mẫu”
chính là một dạng khái quát hóa về các thành viên trong một nhóm, thường thể hiện
dưới dạng niềm tin, nhận thức hay ấn tượng được nhiều người chia sẻ.
Ngày nay, việc
khái quát hóa hay tạo khuôn mẫu thường bị xem là điều xấu, sai trái, thậm chí
là vô đạo đức - nói cách khác, là biểu hiện của sự ngu dốt, đáng xấu hổ và hoàn
toàn không “không đúng đắn về mặt chính trị”. Nhân tiện, nếu bạn muốn tìm hiểu
thêm về “không đúng đắn về mặt chính trị”, bạn có thể xem video của tôi có tựa
đề: Tính
đúng đắn chính trị.
Nhưng điều tôi
muốn nói hôm nay là: đừng “ném cả em bé ra cùng với chậu nước bẩn” - nghĩa là đừng
loại bỏ luôn cả giá trị của việc khái quát hóa chỉ vì những mặt tiêu cực của
nó.
Tâm trí con người
có xu hướng nhận diện các mô thức và nhóm chúng lại với nhau. Nó hoạt động rất
giống một chiếc máy tính theo cách này, và điều đó thực ra giúp bạn ra quyết định
nhanh hơn, giúp bạn sinh tồn tốt hơn.
Và
đây là sự thật khó chấp nhận thứ nhất: Trên thực tế,
con người không thể ngừng khái quát hóa hay tạo khuôn mẫu được. Bộ não của bạn không
thể không làm thế, vì nó được thiết kế để hoạt động như vậy. Sự thật chỉ đơn giản
là bạn không nên ủng hộ định kiến, phân biệt đối xử hay ngu dốt.
Có thể bạn từng
là nạn nhân chịu tổn thương vì sự khái quát hóa hay định kiến. Vì vậy, bạn có
xu hướng nói những câu như:
“Tôi không nhìn
thấy màu da, tôi chỉ thấy con người.”
“Khái quát hóa
là ngu ngốc.”
“Tôi không tin
vào khuôn mẫu.”
Vấn đề là, não bạn
thì tin đấy. Nó vẫn hoạt động theo cơ chế đó. Thế là bạn dành thời gian để phủ
nhận những điểm chung, chỉ tập trung tìm kiếm các trường hợp ngoại lệ - để chứng
minh rằng bạn hoàn toàn khác với những người mà bạn cho là ngu dốt, hời hợt hay
đáng xấu hổ kia. Khi bạn nhận ra các mô thức và điểm chung trong một nhóm người,
điều đó tự nhiên khiến bạn hình thành kỳ vọng.
Ví dụ: giả sử bạn
từng gặp vài con rắn có màu đỏ, vàng và đen, và bạn chứng kiến ai đó bị một
trong số chúng cắn chết. Khi đó, bạn sẽ tự động kết luận rằng: “Rắn đỏ, vàng và
đen là loài rắn độc chết người.”
Giống như mọi kỳ
vọng khác, điều này vừa tốt, vừa có hại.
Tốt, vì nếu con
rắn đó thật sự là rắn san hô (coral snake - loài cực độc), thì chính nhờ sự
khái quát hóa ấy mà bạn tránh được nguy hiểm.
Xấu, nếu con rắn
bạn thấy thực ra là rắn vua (king snake - hoàn toàn vô hại), nhưng bạn lại hoảng
loạn và giết nó chỉ vì sự khái quát hóa sai lầm đó.
Giờ tôi sẽ cho bạn
một danh sách các ví dụ để bạn hiểu rõ hơn khái quát hóa là gì:
- Rắn cắn người.
- Siêu anh hùng
mặc áo choàng.
- Trời có tuyết
vào mùa đông.
- Đàn ông mạnh
hơn phụ nữ.
- Người châu Á
giỏi toán.
- Khoai tây có vỏ
nâu.
- Người Do Thái
tham lam.
- Em bé không biết
đi.
- Cá voi lưng gù
sinh con ở Hawaii.
- Người da đen
nghèo.
- Đau dạ dày là
bị loét.
- Giảm cân, buồn
nôn, ợ nóng và phân đen là dấu hiệu bệnh nặng.
- Bài tập về nhà
rất khó.
- Tội phạm đến từ
gia đình có vấn đề.
- Người Mỹ ồn ào
và kiêu ngạo.
- Chó dễ thương
hơn mèo.
- Gia đình luôn ở
bên bạn.
- Thanh thiếu
niên thường nổi loạn.
- Muốn thành
công thì phải học đại học.
- Con gái đẹp
thì chảnh.
- Ai cũng có khả
năng chữa lành.
- Và câu “tủ” của
tôi: Mọi sự khái quát đều sai.
Nếu bạn muốn
nâng cao nhận thức của chính mình về chủ đề này, tôi khuyên bạn hãy tạm dừng
video tại đây và viết ra danh sách các khái quát hóa và khuôn mẫu mà bản thân bạn
đang có, đặc biệt là những cái được hình thành từ trải nghiệm cá nhân.
Điều bạn sẽ nhận
ra khi làm bài tập này - sau khi nghe những ví dụ tôi vừa nói - là: con người thường
không quan tâm lắm đến việc khái quát hay khuôn mẫu, trừ khi họ cảm thấy những
điều đó gây tổn thương cho chính mình hoặc ai đó mà họ đồng cảm.
Điều này có
nghĩa là bạn sẽ cảm nhận một phản ứng cảm xúc mạnh với một số ví dụ tôi nêu ra,
trong khi những ví dụ khác thì không.
Chúng ta đều có
thể nghĩ ra những khuôn mẫu và khái quát mà ta tin là phần lớn đúng, dù biết rằng
vẫn có ngoại lệ. Và ngược lại, ta cũng có thể chỉ ra những khuôn mẫu mà ta cho
là sai lệch và bất công. Điều tôi muốn bạn hiểu là: Khái quát hóa là một công cụ
khái niệm. Nó có thể rất hữu ích, nhưng cũng có thể rất nguy hiểm.
Điều đó có nghĩa
là - trái với suy nghĩ của số đông - việc khái quát hay thậm chí tạo khuôn mẫu
không nên bị loại bỏ hoàn toàn, mà nên được sử dụng một cách có ý thức và thận
trọng.
Khái quát hóa là
một trong những phương tiện chính giúp tri thức được phát triển. Nó cho phép
chúng ta nhận ra và xác định những điểm chung và mô thức trong một nhóm. Có thể
xem khái quát hóa như một cực đối lập với tính cá nhân và sự khác biệt.
Một giáo viên
tâm linh hay một triết gia có thể lập luận rằng việc nhận ra “sự giống nhau”, vốn
là yếu tố cốt lõi của khái quát hóa hay khuôn mẫu, thực ra lại ít mang tính chấp
ngã hơn là việc nhấn mạnh sự khác biệt - tức là nhấn mạnh vào cái tôi cá nhân.
Giờ thì tôi dám
cá rằng, những ai cực kỳ phản đối việc khái quát hóa hay khuôn mẫu, có lẽ chưa
bao giờ nghĩ rằng chính mình lại thuộc nhóm người “cái tôi mạnh” hơn trong hai
kiểu người này. Nhưng điều đó hoàn toàn có thể được lập luận hợp lý.
Tại sao? Cái tôi
là gì? Cái tôi chính là cảm giác về bản ngã tách biệt. Nếu bạn là người cực kỳ
ghét việc khái quát hóa hay khuôn mẫu, thì thật ra bạn đang đấu tranh vì sự
khác biệt, vì cái tôi cá nhân - tức là vì bản ngã.
Cứ để cuộc tranh
luận này tiếp diễn...
Nhưng có một điều
bạn cần chấp nhận: chúng ta vừa khác biệt với người khác, vừa giống hệt họ. Nếu
không có khái quát hóa, chúng ta sẽ chẳng thể nào nói về những điểm chung, xu
hướng, khuynh hướng hay mô thức. Và cả ba điều đó đều rất quan trọng đối với sự
nhận thức.
Trong quá trình
phát triển nhận thức, việc nhận ra các điểm chung và mô thức cũng quan trọng
không kém việc nhận ra những ngoại lệ.
Ví dụ, hãy nhìn
vào sự phát triển bản thân của bạn. Điều rất quan trọng là bạn có thể nhận ra
khái quát hóa như: “Tôi có vấn đề với sự thân mật trong các mối quan hệ nói
chung.”
Và bạn rút ra điều
đó bằng cách quan sát những gì bạn làm hằng ngày, và mô thức hành vi lặp đi lặp
lại của bạn. Sẽ chẳng giúp ích gì cho quá trình tự nhận thức nếu bạn nói rằng:
“À, hôm thứ Ba tôi có nói chuyện sâu sắc với ai đó, vậy là tôi đâu có vấn đề về
thân mật.”
Nói như vậy chỉ phá
hỏng quá trình phát triển cá nhân của bạn. Và tôi có thể nói điều này từ kinh
nghiệm của chính mình trong công việc: con người thường chống lại việc bị người
khác chỉ ra mô thức hay khái quát về họ, bằng cách đưa ra ví dụ riêng lẻ, thay
vì chấp nhận thực tế rằng đó là xu hướng chung. Điều đó không giúp ích gì cho bạn
cả. Bởi vì bạn chỉ có thể thay đổi khi bạn nhận ra điều gì đó.
Việc nhận thức
được những khái quát hóa như: “Người
theo đạo Cơ Đốc đề cao sự khiêm tốn.” - là điều quan trọng.
Tại sao? - Để bạn
không vô tư mặc bikini lên máy bay tới miền Nam nước Mỹ, rồi thắc mắc vì sao ai
cũng nhìn mình lạ lùng.
Giờ thì, bạn sẵn
sàng để tôi “kích hoạt” sự nhận thức của bạn thêm một chút chưa?
Điều quan trọng
là chúng ta phải dám nhìn nhận những khái quát hóa như: “Người da đen thường
nghèo.” Ngay cả khi có nhiều người da đen cực kỳ giàu có.
Tại sao?
Bởi vì nếu ta
không nhìn ra điểm chung ấy, thì ta sẽ chẳng bao giờ đặt câu hỏi “tại sao lại
như vậy”, hoặc nhìn ra đó là một vấn đề xã hội. Tôi cố tình chọn ví dụ “nhạy cảm”
này, để cho bạn thấy rằng một khuôn mẫu hoặc khái quát hóa có thể là thứ mà ta chống
lại trong một hoàn cảnh, nhưng lại đòi hỏi người khác phải thừa nhận trong hoàn
cảnh khác.
Ví dụ: Một ngày
bình thường, nếu có một người da trắng bước vào nhà hàng sang trọng và nghĩ:
“Sao lại có người da đen ở đây? Họ nghèo mà...” - thì người ta sẽ phản đối
khuôn mẫu đó, vì nó ngu dốt và phân biệt.
Nhưng nếu một
ngày chính phủ thông qua một đạo luật kinh tế ảnh hưởng đến những người thu nhập
thấp, và vô tình tác động mạnh hơn đến người da đen, thì người ta lại đấu tranh
để công chúng thừa nhận rằng “người da đen nghèo”, nhằm nhấn mạnh sự bất công
xã hội. Và khi đó, việc thừa nhận khuôn mẫu ấy lại được xem là “có hiểu biết”.
Con người cũng
thường phản bác một khuôn mẫu bằng một khuôn mẫu khác.
Ví dụ: “Phụ nữ
lái xe tệ.”
Ai đó có thể phản
bác bằng một khái quát khác: “Đó là vì đàn ông không bao giờ cho phụ nữ lái khi
xe là tài sản chung, và mỗi khi họ lái thì lại bị chỉ trích liên tục, khiến họ
vừa mất tự tin, vừa ít có cơ hội luyện tập.”
Cả hai đều là sự
khái quát.
Và
đây là sự thật khó chịu thứ hai: Mọi khái quát hóa và khuôn mẫu
đều tồn tại vì một lý do.
Câu hỏi là: Chúng
tồn tại vì điều gì? - Tôi không nói rằng
tất cả chúng đều tồn tại vì lý do tốt, hay vì chúng đúng.
Ví dụ: Khuôn mẫu
cho rằng người Latin rất coi trọng gia đình tồn tại vì trong văn hóa của họ, gia
đình là nguồn gốc của bản sắc và là sự bảo vệ trước khó khăn, nên họ hành xử
theo niềm tin đó.
Còn khuôn mẫu
cho rằng phù thủy thờ quỷ dữ tồn tại vì giáo hội Thiên Chúa/Công giáo thời xưa
muốn duy trì quyền kiểm soát văn hóa, bằng cách khiến dân chúng quay lưng lại
và chính đáng hóa việc trừng phạt những phụ nữ không tuân theo chuẩn mực nữ
tính mà họ đặt ra.
Một số khuôn mẫu
hoàn toàn sai sự thật. Một số khác được cố tình tạo ra dù sai lệch, để gây hại.
Nhưng điểm mấu chốt là: người tạo ra những khuôn mẫu đó không nhất thiết có ý định
gây hại, mà cái hại chỉ là hệ quả phụ của việc họ cố đạt được điều gì đó thông
qua việc tạo ra khuôn mẫu ấy.
Và
đây là sự thật khó chịu thứ ba: Rất nhiều khuôn mẫu thực chất là
sự phản ánh chính xác của các mô thức, khuynh hướng và điểm chung có thật.
Không phải là một
người thực sự có nhận thức nếu bạn nói rằng mọi khuôn mẫu và khái quát đều sai,
đều xấu, đều vô căn cứ.
Tóm lại, để thật
sự có nhận thức, bạn phải có khả năng nhìn ra mô thức trong chính bản thân mình,
và cả trong nhóm người khác. Không chỉ riêng các mô thức cá nhân, mà cả hai
phía.
Giờ thì hãy cùng
nhìn vào phần mà ta có thể gọi là “mặt tối” của việc khái quát hóa và khuôn mẫu.
Vâng, điều này sẽ dễ chấp nhận hơn, vì với hầu hết chúng ta trong thế giới hiện
đại, đây không còn là điều quá xa lạ. Khái quát hóa và khuôn mẫu có danh tiếng
tồi tệ, và hoàn toàn có lý do chính đáng.
Để hiểu lý do ấy,
ta phải nhìn vào nguồn gốc của từ “stereotype”
(khuôn mẫu), vốn có nghĩa là một ấn tượng cứng nhắc hoặc cố định. Đây chính là
nơi mà bạn bắt đầu gặp rắc rối với việc khái quát hóa và khuôn mẫu. Vì khi mang
tính “cứng nhắc” và “cố định”, nó ngụ ý sự thiếu linh hoạt và thiếu cởi mở. Nói
cách khác, nó khiến bạn rơi vào nguy cơ của tư duy khép kín.
Bạn phải giữ một
sự mềm dẻo để có thể chấp nhận ngoại lệ và khác biệt, nếu bạn thực sự muốn nắm
bắt toàn bộ thực tại của thế giới và vũ trụ mà bạn đang sống. Vấn đề không nằm ở
chỗ các khái quát hóa là sai, mà là chúng có thể khiến bạn rơi vào cái bẫy xem
một câu chuyện duy nhất là toàn bộ sự thật. Và điều đó có thể làm tổn thương bạn
cùng những người xung quanh.
Khái quát hóa và
khuôn mẫu có thể mở cánh cửa cho nỗi đau, sự ngu dốt, phân biệt đối xử, định kiến,
biện minh cho bất công, dung túng cho sai trái, phá hủy các mối quan hệ và bóp
nghẹt tự do cá nhân lẫn thành công.
Thực tế, có một
hiện tượng được gọi là “mối đe dọa khuôn mẫu”.
Để tôi giải
thích ngắn gọn: Hãy tưởng tượng bạn là người có hình xăm, và bạn bước vào một bữa
tiệc toàn những người mà bạn biết họ có định kiến rằng người xăm mình thì không
có học, nguy hiểm và phóng túng. Khi bạn bước vào, bạn sẽ lo sợ rằng mình có thể
vô tình chứng minh khuôn mẫu đó là đúng. Bạn cũng sẽ trở nên phòng thủ. Và
chính vì cảm giác lo lắng, cảnh giác đó, khả năng bạn vô tình hành động theo
cách khiến người khác nghĩ đúng như khuôn mẫu kia lại càng cao. Và thế là - bạn
trở thành “trường hợp điển hình” thay vì “ngoại lệ” như bạn mong muốn.
Điều chính yếu
khiến bạn “ném luôn cả em bé cùng chậu nước bẩn” khi phản đối khái quát hóa hay
khuôn mẫu, là vì bạn không muốn người khác nhìn, cảm, nghe và hiểu bạn một cách
hời hợt. Bạn sợ họ chỉ nhìn thấy một phần, rồi đóng khung bạn vào một mô thức
có sẵn.
Sự gần gũi thực
sự nghĩa là “thấy vào bên trong người khác”, không chỉ bằng mắt, mà còn bằng cảm
nhận, lắng nghe và thấu hiểu trọn vẹn. Đó chính là nền tảng của tình yêu.
Vì vậy, nếu ai
đó vội vàng kết luận “Tôi biết người này rồi”, mà không thật sự nhìn, cảm, nghe
và hiểu bạn, thì không thể có sự kết nối hay tình yêu đích thực nào xảy ra.
Bên cạnh đó, bạn
cũng không muốn bị phán xét bởi một người mà bạn cảm thấy họ không hiểu gì về bạn.
Bạn đau lòng khi
sự phức tạp trong bạn bị phủ nhận, khi bạn bị tước mất sự độc nhất phong phú của
mình. Bạn muốn được nhìn thấy, được hiểu rõ. Và bạn cũng muốn những người hay
những điều bạn đồng cảm được nhìn nhận đúng như thế.
Ví dụ, nếu một
người rất yêu cá mập, gắn bó và nghiên cứu chúng cả đời, họ sẽ cảm thấy vô cùng
đau đớn khi nghe người khác nói một câu đại loại như: “Cá mập toàn là loài ăn
thịt người.” Vì họ biết rằng những con cá mập sẽ bị tổn hại vì sự khái quát đó.
Tất cả điều này
cho thấy lý do sâu xa khiến bạn ghét việc khái quát hóa và khuôn mẫu, là bởi bạn
tin rằng nếu ai đó tin vào khuôn mẫu ấy, sẽ có người bị tổn thương. Nói cách
khác, bạn sợ rằng nếu ai đó không nhận ra sự khác biệt và ngoại lệ, thì hậu quả
đau đớn sẽ xảy ra - cho bạn, cho họ, hoặc cho một đối tượng khác. Và đúng là
đôi khi, điều đó có thể xảy ra thật.
Tuy nhiên, trái
ngược với quan điểm phổ biến, việc khái quát hóa và khuôn mẫu là một đặc tính tự
nhiên và cần thiết của tâm trí con người. Nó không phải là lỗi văn hóa hay khiếm
khuyết của trí óc.
Nếu bạn không có
khả năng này, bạn sẽ không thể nghĩ được những điều như: “Người Nhật nói tiếng
Nhật.” Bạn sẽ bay đến Nhật Bản và bắt đầu nói ngôn ngữ mẹ đẻ của mình, rồi thắc
mắc vì sao không ai hiểu bạn.
Hay bạn sẽ không
thể nghĩ được rằng: “Em bé không thể chịu nổi trọng lượng của người lớn.” Và bạn
có thể lăn đè lên đứa bé, rồi ngỡ ngàng không hiểu sao nó không còn cử động nữa.
Việc nói “ai đó
là người nghiện” - cũng là một sự khái quát hóa. Nó không đại diện cho toàn bộ
con người họ.
Nhưng chính khi
một người nói: “Trời ơi, tôi là người nghiện.” - thì họ đã bắt đầu đối diện với
vấn đề.
Không thể có quá
trình chữa lành thật sự nếu họ không dám nhìn nhận bản thân theo cách khái quát
đó.
Vì vậy, điều
chúng ta cần không phải là từ bỏ khái quát hóa, mà là phát triển khả năng phân
biệt giữa khái quát đúng và khái quát sai. Chúng ta cần rèn luyện khả năng chấp
nhận sự thật trong một khái quát hoặc khuôn mẫu, dù biết rằng nó không phải là
toàn bộ sự thật, và vẫn có những ngoại lệ tồn tại. Nếu không, chúng ta chỉ đang
đánh đổi sự nhận thức thật sự để giữ lấy cảm giác rằng mình đúng đắn và tốt đẹp.
Một người có nhận
thức cao vẫn khái quát hóa. Nhưng họ làm điều đó với ý thức rằng ngoại lệ và
khác biệt luôn tồn tại.
Họ có thể nói một
câu như: “Sứa có độc.” - mà không có
nghĩa là mọi loài sứa, ở mọi nơi, mọi lúc, đều chích người. Khuôn mẫu ấy vẫn
đúng, chỉ là nó không phải toàn bộ sự thật, và vẫn có ngoại lệ.
Khái quát hóa có
thể sai và gây hại, nhưng cũng có thể đúng và hữu ích. Chúng là công cụ quan trọng
để ta hiểu biết, học hỏi và giao tiếp.
Điều đó có nghĩa
là:
- Hãy chất vấn
những khái quát của bạn - và lý do chúng tồn tại.
- Hãy làm cho
các khái quát của bạn linh hoạt hơn, thay vì cố gắng không khái quát gì cả.
Nếu bạn có câu hỏi
nào về khái quát hóa hoặc khuôn mẫu, hãy để lại trong phần bình luận dưới video
này.
Và đừng bao giờ
quên lời nói khôn ngoan của Mark Twain: “Mọi sự khái quát đều sai - kể cả câu
này.”
Chúc bạn một tuần
tốt lành.
Nếu bạn thích
video này, đừng quên chia sẻ, nhấn like, và đăng ký kênh để xem thêm những nội
dung tương tự. Và tôi muốn cá nhân cảm ơn bạn vì đã có dũng khí bước vào không
gian của nhận thức, không chỉ vì bản thân bạn, mà còn vì lợi ích của những người
xung quanh.
Link gốc của bài
viết
https://www.youtube.com/watch?v=CalJv0b2J-c
https://www.facebook.com/Go-With-The-Earth-110516891516479/
DANH SÁCH TẤT CẢ CÁC BÀI VIẾT CỦA TRANG
https://gowiththeearth.blogspot.com/2021/10/tat-ca-sach-co-tai-blogs.html
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.